(16+) تشریفات اعدام، قصاص و سنگسار در ایران - تیم علمی

ایسنا نوشت: به این بهانه بد نیست نگاهی داشته باشیم به تشریفات اعدام، قصاص و سنگسار در ایران. این تشریفات در دستورالعملی به نام آیین نامه نحوه اجرای احکام حدود، سلب حیات، قطع عضو، قصاص نفس و عضو و جرح، دیات، شلاق، تبعید، نفی بلد، اقامت اجباری و منع از اقامت در محل یا محل های معین آمده که 27 خرداد 98 با امضای سیدابراهیم رئیسی رئیس قوه قضاییه تصویب شد. البته این آیین نامه در دوره های قبلی هم وجود داشت، اما در این دوره بروزرسانی شد. شاید خواندن متن این آیین نامه و کلمات آن برای همه کمی سخت باشد. به همین دلیل، سعی کردیم آنچه را درباره تشریفات اعدام در این آیین نامه آمده است، به زبان ساده بیان کنیم. البته در این نوشتار، نظری درباره اصل مجازات اعدام و همچنین فرایند رسیدگی به پفراینده های منتهی به صدور حکم اعدام نمی بینید و صرفا با چند اصطلاح و آنچه در طول چند ساعت خاتمهی زندگی محکومان به اعدام می گذرد، کمی آشنا خواهید شد.

انواع مجازات های قانونی مرگ در ایران

به همه مجازات های مرگ یا به قول قانون سالب حیات، در عرف می گویند اعدام، اما اعدام در معنای خاص، صرفا به مجازات مرگی می گویند که مجرم به دلیل ارتکاب یکی از حدود مانند تجاوز جنسی، لواط، محاربه و افساد فی الارض به آن محکوم شده است و نام خاص سایر مجازات های مرگ عبارتست از: قصاص نفس، سنگسار و صلب.

قصاص نفس به زبان ساده یعنی اگر کسی را بکشی، کشته خواهی شد. البته به همین سادگی ها هم نیست و اثبات قتل، نوع قتل، تساوی در دین و ... از جمله شرایطی است که اگر همه این شرایط وجود داشت و مانعی مثل رابطه پدر و فرزندی بین قاتل و مقتول نبود، قاتل به دلیل قتل، قصاص می شود.

سنگسار مربوط به زمانی است که یک زن شوهردار یا یک مرد زن دار، مرتکب عمل زنا شود. پس اگر کسی متأهل باشد و با شخص دیگری عمل کامل جنسی انجام دهد - نه رابطه نامشروع و بوسه و چت و ... - با جمع شرایط قانونی محکوم به سنگسار می شود. اسم دیگر سنگسار، رَجْمْ است. یکی از باور های نادرست درباره این مجازات آن است که فقط زنی که شوهردار است و مرتکب زنا می شود به این مجازات محکوم خواهد شد در حالی که این موضوع کاملا غلط است و مرد متأهل هم ممکن است در صورت زنا، سنگسار شود. به مرد زن دار می گویند محصن و به زن شوهردار می گویند محصنه.

اما مجازات صلب، یکی از مجازات های قانونی مربوط به جرم محاربه است. محاربه یعنی کسی با بیرون کشیدن سلاح (گرم و سرد آن فرقی ندارد)، مردم را بترساند. اگر جرم این فرد با شرایط مقرر در قانون ثابت شود، قاضی می تواند حکم به صلب دهد. صلب یعنی همان به صلیب کشیدن. دست و پای محکوم را به چیزی صلیب مانند می بندند و سه روز او را رها می کنند. اگر محکوم مُرد که هیچ، اگر نمرد می رود پی زندگی اش؛ بنابراین کسی که محکوم به صلب می شود، ممکن است نمیرد.

کلیات تشریفات اجرای مجازات های مرگ

قصاص نفس با درخواست اولیای دم یعنی ورثه مقتول به جز همسر، پس از دریافت اجازه از رئیس قوه قضاییه انجام می شود.

قبل از اجرای حکم، پزشک قانونی یا پزشک معتمد در حضور کسی که قاضی اجرای حکم است، محکوم را معاینه می کند و اگر مانعی برای اجرای حکم وجود نداشت، نظرش را اعلام می کند. اگر از نظر شرایط جسمی، مانعی برای اجرای حکم نبود، به محکوم می گویند اگر درخواست ملاقات با کسی را دارد بگوید. اگر مانع خاصی وجود نداشته باشد، فرد مورد درخواست اعدامی، به زندان دعوت می شود تا ترتیب ملاقات داده شود. اگر محکوم به اعدام، خارجی باشد، برای او از مترجم استفاده می شود.

ساعاتی قبل از اجرای مجازات و ترجیحاً شب پیش از اجرای حکم، اگر محکوم بخواهد، یک فرد آگاه به مسائل مذهبی که معمولا روحانی است یا اگر نبود خود قاضی اجرای حکم، پیش اعدامی می رود و به او تفهیم می کند که اگر توبه یا وصیتی دارد، بگوید. اگر محکوم، مسلمان نبود، آداب دینی و مذهبی مطابق مقررات دین و مذهب خودش توسط رهبر دینی مربوط یا کننده او انجام می شود. البته اگر هم نبود، مانع اجرای حکم نیست و محکوم، به هر حال اعدام می شود.

بعد از کار های اولیه، محکوم را به محل اجرای حکم می برند. اگر خوراکی یا نوشیدنی خواست، باید برایش فراهم کنند مگر اینکه پزشک قانونی به مصلحت نداند یا قاضی اجرای حکم تشخیص بدهد که این درخواست برای تأخیر انداختن در اجرای حکم است. به هر حال باید درخواست اعدامی، نرمال باشد و چیز هایی بخواهد که در داخل زندان که معمولا هم در حاشیه شهرهاست، قابل تهیه باشد. مثلا درخواست باید در حد آب و چای و بیسکوییت و کیک و کلوچه و غذای معمولی باشد که بتوان آن را فراهم کرد.

پس از خواندن حکم توسط منشی دادگاه با صدای بلند، حکم را اجرا می کنند و تمام. مجازات های اعدام و قصاص نفس به صورت حلق­ آویز و از طریق طناب دار یا به شیوه دیگری باید باشد که کمترین آزار را برای محکوم داشته باشد. گرچه آیین نامه از شیوه دیگر هم حرف زده، اما در ایران علی الحساب همان شیوه طناب دار رایج است و اعدام از طریق تزریق مواد کشنده یا استفاده از صندلی الکتریکی که در فیلم های خارجی می بینید نداریم.

شکل قضیه هم اینطوری است که طناب را به صورت حلقه شده دور گردن محکوم می اندازند و آن را سفت می کنند. مرگ با این شیوه، به دلیل وارد شدن وزن خود فرد بر گردنش اتفاق می افتد. مردن اعدامی در شیوه حلق آویز، بر اثر شکستن گردن و قطع شدن ناگهانی نخاع اتفاق می افتد.

اگر دادگاه زمان خاصی را برای اجرای حکم معین نکرده باشد، محکوم باید همزمان با طلوع آفتاب اعدام شود. خیلی ها می پرسند چرا؟ برخی در جواب می گویند اجرای حکم حین طلوع آفتاب در روایات و احادیث آمده است، اما به هر حال صرف نظر از اینکه اولین بار چه کسی گفته است اعدام باید در هنگام طلوع آفتاب باشد، الان اینطوری است. ضمن اینکه هر ساعت دیگری هم در قانون مقرر می شد، ممکن بود باز عده ای بگویند چرا این ساعت؟

مأمور اجرای حکم باید قبل از اجرای حکم، آلات و ادوات مثل طناب و گره آن را بررسی کند تا مطمئن شود که محکم است و آمادگی اجرای حکم را دارد. نکته مهم این است که استفاده از هر وسیله ای به جز آنچه که با آن می توان حکم را اجرا کرد، به گونه ای که موجب شکنجه، عذاب دادن یا قطعه قطعه کردن اعضای بدن محکوم شود، ممنوع است. علاوه بر این باید کار اعدام را به کاردان سپرد؛ یعنی یک فرد آموزش دیده که در کمال آرامش و بدون خشونت، حکم را اجرا کند.

یکی دیگر از نکات مهم این است که افراد کمتر از هجده سال نباید در محل اجرای حکم حضور پیدا کنند مگر اینکه قاضی اجرای حکم اجازه بدهد.

اگر قاضی اجرای حکم تشخیص داد، مقامات زندان یا مأموران انتظامی باید فیلم یا عکس مراسم اجرای مجازات را تهیه کنند تا در پفراینده محکوم، ثبت و نگهداری شود.

حالا اگر فرد اعدامی برای آنکه یک کار خیر هم انجام داده باشد، داوطلب اهدای عضو، قبل یا بعد از اجرای مجازات بود و مانع پزشکی هم برای اهدای عضو وجود نداشت، تکلیف چیست؟ فعلا هیچ کاری نمی تواند بکند، چون این کار باید بر اساس دستورالعملی باشد که این دستورالعمل هنوز تهیه نشده و سر آن بین پزشکان و حقوقدان ها دعواست. دکتر ها می گویند این اتفاق نباید بیفتد، برخی دیگر از پزشکان و تعدادی از حقوقدان ها می گویند مگر چه اشکالی دارد؟

اما یک اتفاق دیگر هم ممکن است بیفتد که قبلا هیچکس احتمال آن را نمی داد، اما هشت سال پیش این اتفاق رخ داد و مدتی فکر همه را مشغول کرد. ماجرا از این قرار بود که صبح 25 مهر سال 92، یک زندانی 35 ساله به نام علیرضا ممقانی که سال 89 به اتهام حمل و نگهداری حدود یک کیلوگرم شیشه دستگیر شده بود، اعدام شد، اما کارمند سردخانه ای که جسد علیرضا در آنجا بود، بعد از چند ساعت به صورت کاملا اتفاقی متوجه شد کاور جسد، بخار کرده و این شروع یک جنجال جدید در تاریخ قضایی ایران بود. اعدامی، زنده شده بود و کسی نمی دانست حالا باید چه کار کرد. البته بعد از اظهارنظر های فراوان، نهایتا صادق آملی لاریجانی رئیس وقت قوه قضائیه از پیشنهاد عفو برای علیرضا خبر داد و گفت: نظر اینجانب بر پیشنهاد عفو فرد مذکور از مجازات اعدام با یک درجه تخفیف است.

این ماجرا نهایتا در آیین نامه اجرای احکام پیش بینی شد. الان اگر بعد از اجرای مجازات، اعدامی زنده شد، دیگر خبری از بخشش نیست و حکم دوباره اجرا می شود تا مطمئن شوند که محکوم، مرده است. اگر حکم اعدام باشد که قطعا اجرا می شود و اگر هم قصاص باشد، برای اجرای مجازات نیاز به درخواست مجدد اولیای دم است.

اما کفن و دفن اعدامی چگونه است؟ دقیقا مثل بقیه آدم ها. پس از اجرای حکم و تأیید مرگ قطعی توسط پزشک قانونی یا پزشک معتمد، جسد تحویل پزشکی قانونی می شود تا به خانواده یا بستگان فردی که اعدام شده تحویل داده شود. اگر هم کسی را نداشت یا کسی دنبال جسدش نیامد، طبق مقررات شرعی و قانونی دفن می شود و هزینه هایش را هم بیت المال می دهد.

نحوه اجرای سنگسار

همین اول قضیه بگوییم که مدت هاست این مجازات در ایران اجرا نشده است. اساسا در قانون مجازات اسلامی مصوب سال 92، یک روزنه ای برای اجرانشدن این مدل از مجازات مرگ و تبدیل آن به اعدام معمولی باز شد که احتمالا الان از همین روزنه استفاده می شود. ماده 225 این قانون، مجازات سنگسار را برای آدم های متأهل پیش بینی کرده، اما گفته اگر این مجازات قابل اجرا نبود، با پیشنهاد دادگاه و موافقت رئیس قوه قضائیه می توان در صورتی که جرم با شهادت شهود ثابت شده باشد، به صورت معمولی اعدام را اجرا کرد (یعنی همان حلق آویز) و اگر هم شهادت شهود نبود، بی خیال اعدام بشوند و به زن یا مردی که زنا کرده، صد ضربه شلاق بزنند.

در مورد سنگسار هم همان اجرای مراسم مذهبی و وصیت و ... که گفته شد، وجود دارد؛ با این تفاوت که به محکوم قبل از اجرای حکم، نحوه غسل میت و کفن پوشیدن و ... یادآوری می شود. در این شیوه، مرد را تا نزدیکی کمر و زن را تا سینه در گودال قرار می دهند؛ طوریکه دست ها خارج از گودال و آزاد باشد. بزرگی سنگ هایی که به محکوم می زنند نباید به اندازه ای باشد که با یکی دو سنگ کشته شود. کوچکی آن هم نباید به اندازه ای باشد که دیگر نتوان به آن گفت سنگ.

چه کسی سنگ اول را می زند؟ اگر جرم با اقرار خود محکوم یا علم قاضی ثابت شده باشد، ابتدا قضات صادرکننده حکم سنگ می زنند و سپس دیگران و اگر با شهادت شهود ثابت شده باشد، اول شهود، بعد قضات صادرکننده حکم و پس از آن دیگران سنگ می زنند.

یکی از اتفاقاتی که احتمال وقوع آن خیلی کم است، اما به هر حال وجود دارد، فرارکردن محکوم از گودالی است که در آن قرار داده شده است. اگر محکوم بتواند فرار کند، سرنوشتش به این بستگی دارد که زنای او چگونه ثابت شده باشد. اگر با شهادت ثابت شده باشد، فرارش بی فایده بوده، زیرا او را برمی گردانند و مجددا حکم را اجرا می کنند، اما اگر با علم قاضی یا اقرار ثابت شده باشد، می تواند مسرور باشد، چون در این صورت از سنگسار نجات پیدا کرده و دیگر حکمش اجرا نمی شود.

نحوه اجرای مجازات صلب

در اجرای صلب که گفتیم یکی از مجازات های مربوط به جرم محاربه است، محکوم را در فضای باز به چوبه دار که شبیه صلیب است آویزان می کنند؛ طوری­که پشت به صلیب و رو به قبله باشد و پاهایش مقداری از زمین فاصله داشته باشد. هم­چنین دست هایش را به دو چوبه افقی و پاهایش را به چوبه عمودی می بندند و به مدت سه روز تحت حفاظت و مراقبت مأموران به همان حال رها می کنند. البته نحوه بستن محکوم نباید طوری باشد که موجب مرگش شود.

منظور از سه روز، سه روز و دو شب داخل آن است و با غروب آفتاب روز سوم، محکوم از چوبه دار پایین آورده می شود. اگر فوت مصلوب زودتر از سه روز محرز شود، جسد برای انجام مراسم مذهبی و کفن و دفن پایین آورده می شود، اما اگر مصلوب پس از سه روز فوت نکرده باشد، قطعا بدن یا شانس خیلی خوبی داشته و در این صورت او را رها می کنند. حتی اگر نیازمند خدمات پزشکی باشد، اقدامات درمانی برای او ممنوع نیست.

نحوه اجرای مجازات قصاص نفس

اما معمول ترین مجازات مرگ که بیشتر از همه درباره آن شنیده ایم و خوانده ایم، قصاص نفس است. در این مورد، همه چیز مثل اعدام معمولی است؛ با این تفاوت که قاضی اجرای حکم مکلف است پیش از اجرا، تمام تلاش خود را به کار بگیرد که خانواده مقتول رضایت بدهند تا اعدام اتفاق نیفتد و ماجرا با یک خاتمه خوش به خاتمه برسد.

اگر رضایتی در کار نبود، خانواده مقتول حق دارند خودشان مستقیما حکم را اجرا کنند یعنی با دست های خودشان چهارپایه را از زیر پای قاتل بکشند یا اگر دلش را نداشته باشند می توانند از شخص دیگری بخواهند که این کار را انجام دهد.

ماجرای چند بار اعدام یا قصاص چیست؟

گاهی در خبر ها می شنویم که فردی مثلا به دو بار اعدام یا سه بار قصاص محکوم شده است. برخی تصور می کنند دو بار اعدام یا قصاص یعنی محکوم را یک بار به دار می کشند، او را پایین می آورند و دوباره دار می زنند. این تصور کاملا غلط است. وقتی کسی را یک بار دار می زنند، دیگر جانی در بدن ندارد که بخواهد دوباره و سه باره اعدام شود. دو بار قصاص زمانی است که فردی مرتکب قتل دو آدم شده باشد. او یک بار به اتهام قتل یکی از این دو نفر و یک بار هم به اتهام قتل دیگری به قصاص محکوم می شود. فایده اش چیست؟ فرض کنید خانواده یکی از این دو مقتول، رضایت بدهد. در این صورت قاتل نمی تواند برود دنبال کارش، چون از دو بار قصاص، فقط یک بارش منتفی شده و هنوز یک سهمیه دیگر دارد. یا مثلا فرض کنید کسی هم مرتکب تجاوز جنسی شده و هم اقدام به محاربه کرده است. این فرد به دو بار اعدام محکوم می شود. اگر مثلا عفو شود و محاربه را ببخشند، به دلیل این جرم دیگر اعدام نمی شود، اما هنوز یک اعدام بابت تجاوز جنسی طلب دارد. گاهی هم ممکن است اعدام و قصاص، مخلوط باشد. مثلا فردی به یک زن تجاوز جنسی کرده و بعد او را کشته است. در اینجا ممکن است با پول یا در راه رضای خدا، خانواده آن زن از قصاص گذشت کنند و از این جهت قاتل اعدام نشود، اما سهمیه اعدام او بابت تجاوز سر جایش هست.

آیا زن باردار یا زائو اعدام می شود؟

زن باردار یا خانمی که به تازگی زایمان کرده، نه تنها اعدام نمی شود بلکه در سایر مجازات ها هم ملاحظه شرایط او می شود و مجازاتش عقب می افتد.

در دوران بارداری، پس از زایمان حداکثر تا شش ماه و صرف نظر از زنده یا مرده بودن بچه ای که متولد شده، پس از زایمان و در صورت ترس از مردن بچه در صورت اجرای مجازات­ قصاص نفس یا ترس مرگ یا آسیب به او در صورت اجرای مجازات قصاص عضو مادر و در دوران شیردهی مادر حداکثر تا دو سالگی بچه، مادر اعدام نمی شود و بچه از او جدا نخواهد شد.

آیا همه چیز همینقدر ساده است؟

قطعا خیر. آنچه خواندید خلاصه ای از فشرده ترین مباحثی است که درباره مجازات اعدام در ایران می شد در این مجال کوتاه اعلام نمود و فقط شکل کار بود. تحقیقات، رسیدگی، صدور حکم، فرجام خواهی، اعاده دادرسی و ... فرایند هایی بسیار فنی و پیچیده است که مجازات های مرگ، باید این فرایند را طی کنند و اصولا صدور حکم اعدام و اجرای آن به این راحتی ها نیست. به همین دلیل است که می بینید گاهی فردی چندین سال است به قول زندانی ها زیر تیغ است و حکم اعدام دارد، اما مجازات نمی شود. حساسیت این مجازات بسیار بالاست، چون برگشت ناپذیر است و نمی توان گفت ببخشید، اشتباه شد.